Kserokopiarki w świecie sztuki
Niespodziewane medium wyrazu

 

Kiedy myślimy o narzędziach artystycznych, na myśl przychodzą pędzle, dłuta, farby czy aparaty fotograficzne. Rzadko kiedy w tej grupie pojawia się prozaiczna maszyna biurowa, jaką jest kserokopiarka. Jednakże, począwszy od połowy XX wieku, to właśnie kserokopiarka, ze swoją zdolnością do szybkiego powielania obrazów, stała się niespodziewanym i potężnym medium dla artystów, otwierając nowe ścieżki eksploracji wizualnej, konceptualnej i społecznej. Ten artykuł zagłębia się w historię, techniki i znaczenie kserokopiarek w tworzeniu sztuki, ukazując, jak maszyna stworzona do celów administracyjnych zrewolucjonizowała sposoby tworzenia i dystrybucji dzieł.

 

Narodziny xerografii artystycznej

Historia sztuki kserograficznej jest nierozerwalnie związana z rozwojem technologii elektrofotografii. Wynaleziona przez Chestera Carlsona w 1938 roku, technologia ta została skomercjalizowana przez firmę Haloid Company (później Xerox Corporation) w latach 40. i 50. XX wieku. Pierwsza komercyjna kopiarka, Xerox 914, wprowadzona w 1959 roku, stała się maszyną, która zrewolucjonizowała pracę biurową, ale także nieoczekiwanie trafiła do rąk artystów.

Wczesne maszyny były głównie czarno-białe i miały swoje ograniczenia – niska rozdzielczość, tendencja do zniekształceń krawędzi czy trudności z reprodukcją pełnych tonów. Paradoksalnie, to właśnie te ograniczenia stały się inspiracją dla artystów. Zamiast traktować kserokopiarkę jedynie jako narzędzie reprodukcji, zaczęli postrzegać ją jako kamerę bez obiektywu, zdolną do tworzenia bezpośrednich, często abstrakcyjnych lub surrealistycznych obrazów. Możliwość umieszczenia dowolnego obiektu na szybie skanera i natychmiastowego uzyskania jego kopii było czymś zupełnie nowym w porównaniu do tradycyjnych metod graficznych czy fotograficznych.

Pierwsze eksperymenty artystyczne z kserokopiarkami datuje się na początek lat 60. XX wieku. Artyści, zaintrygowani potencjałem maszyny, zaczęli badać, w jaki sposób światło, cień, ruch i tekstura obiektów oddziałują z procesem kopiowania. Odkryli, że proste manipulacje, takie jak poruszanie obiektem podczas skanowania, odsłanianie części szyby, czy kopiowanie już istniejących kopii, mogą prowadzić do powstania nieoczekiwanych i artystycznie interesujących rezultatów. To właśnie wtedy narodziło się pojęcie "xerografii artystycznej" lub "copy art".

 

Techniki eksploracji wizualnej

Artyści szybko opracowali szereg technik, które rozszerzyły możliwości kserokopiarki poza jej pierwotne przeznaczenie. Te metody stanowiły fundament sztuki kserograficznej i pozwoliły na stworzenie różnorodnych stylistyk i efektów.

1. Bezpośrednie obrazowanie (direct imaging): najbardziej podstawowa technika polegająca na umieszczaniu trójwymiarowych obiektów bezpośrednio na szybie kserokopiarki. Zamiast płaskich dokumentów, artyści kładli na skanerze ręce, twarze, tkaniny, liście, kamienie, a nawet płyny. Rezultaty były często surrealistyczne, eteryczne, z nieoczekiwanymi cieniami i zniekształceniami wynikającymi z nierówności powierzchni obiektów. Możliwość "skanowania" ciała ludzkiego w ten sposób stanowiła intrygujący sposób na eksplorację formy i tekstury.
2. Kolaż z martwej natury (still life collage): rozwinięcie bezpośredniego obrazowania, polegające na kompozycji wielu obiektów na szybie skanera w celu stworzenia złożonej sceny. Artyści mogli manipulować relacjami przestrzennymi, umieszczając obiekty na różnej wysokości nad szybą (np. podpierając je) lub częściowo je zakrywając. Pozwalało to na tworzenie skomplikowanych kolaży, które łączyły elementy z różnych źródeł w nowej, spójnej lub celowo niespójnej wizualnie całości.
3. Nadruk (overprinting): ta technika polega na wielokrotnym kopiowaniu na tej samej kartce papieru. Każde kolejne kopiowanie dodawało nową warstwę informacji lub wzoru na istniejący obraz. Pozwalało to na budowanie gęstych, złożonych kompozycji, tworzenie efektów przypominających odbitki graficzne z wielokrotnych matryc, a także eksperymentowanie z przezroczystością i nakładaniem się elementów.
4. Nakładanie kopii (copy overlay / color separation in color copying): z pojawieniem się kolorowych kserokopiarek w połowie lat 70., artyści zaczęli eksperymentować z procesem separacji kolorów. Kolorowe kopiarki skanują obraz kilkukrotnie, filtrując różne kolory, a następnie nakładają je na papierze. Artyści mogli manipulować tym procesem, na przykład zatrzymując proces po skanowaniu tylko jednego lub dwóch kanałów kolorów, co prowadziło do powstania prac z niepełną paletą barw lub nieoczekiwanym rozmieszczeniem kolorów. Możliwe było również ręczne manipulowanie filtrami lub źródłem światła podczas skanowania.
5. Koloryzacja (colorizing / tonal manipulation): regulacja ustawień ekspozycji i balansu kolorów w kserokopiarkach (zarówno czarno-białych, jak i kolorowych) pozwalała artystom na zmienianie gęstości tonów, kontrastu i odcieni. W maszynach czarno-białych można było uzyskać szerszą gamę szarości lub ekstremalnie wysoki kontrast. W maszynach kolorowych, manipulacja balansem kolorów mogła prowadzić do powstawania surrealistycznych, nienaturalnych palet barwnych, które odbiegały od rzeczywistości.
6. Degeneracja (degeneration / serial copying): jedna z najbardziej charakterystycznych technik xerograficznych polegająca na kopiowaniu kopii, a następnie kopiowaniu tej nowej kopii i tak dalej, w długim ciągu. Każdy kolejny proces kopiowania wprowadzał drobne zniekształcenia, szumy i utratę detali. Rezultatem była stopniowa "degeneracja" oryginalnego obrazu, prowadząca do abstrakcyjnych, rozmytych lub zaszumionych form. Ta technika symbolizowała naturę reprodukcji i utratę oryginalności, a także odzwierciedlała estetykę erozji i transformacji.
7. Ruch kopii (copy motion): polega na fizycznym poruszaniu obiektem lub obrazem na szybie skanera podczas trwania procesu kopiowania. Ponieważ skaner przesuwa się liniowo wzdłuż szyby, ruch obiektu prostopadły do kierunku skanowania powodował zniekształcenia, rozciągnięcia, smugi i powidoki. Ta technika pozwalała na wprowadzanie elementów dynamiki i temporalności do statycznego procesu kopiowania, tworząc obrazy o abstrakcyjnym charakterze, często przypominające malarstwo abstrakcyjne czy fotografię eksperymentalną.
8. Transfer obrazu: niektóre maszyny kopiujące, zwłaszcza starsze modele, wykorzystywały toner, który można było przenosić na inne powierzchnie za pomocą ciepła lub rozpuszczalników. Artyści wykorzystywali tę właściwość do przenoszenia skopiowanych obrazów na tkaniny, drewno, metal czy inne materiały, rozszerzając zastosowanie xerografii poza papier.

Każda maszyna kopiująca, nawet tego samego modelu, mogła dawać nieco inne rezultaty ze względu na stan techniczny, czystość szyby, wilgotność powietrza czy jakość tonera. Ta nieprzewidywalność była często postrzegana przez artystów jako pozytywny aspekt, wprowadzający element przypadku i spontaniczności do procesu twórczego.

 

Pionierzy i rozwój ruchu

Pierwsze dekady sztuki kserograficznej były okresem intensywnych eksperymentów i definiowania nowego medium. Kilku artystów wyróżniało się jako pionierzy, badając granice możliwości kserokopiarek.

Charles Arnold Jr. jest często wymieniany jako jeden z pierwszych artystów, którzy świadomie tworzyli sztukę przy użyciu kserokopiarki. Już w 1961 roku, zaledwie dwa lata po wprowadzeniu Xerox 914, Arnold zaczął eksperymentować z maszyną, tworząc abstrakcyjne kompozycje i portrety. Jego wczesne prace ukazywały fascynację teksturą, wzorem i unikalnymi zniekształceniami generowanymi przez proces kopiowania.

 

Wallace Berman, kluczowa postać kalifornijskiej sceny artystycznej lat 60., znany przede wszystkim z asamblaży, również włączył kserokopiarki do swojej praktyki. Berman używał maszyny do powielania i powiększania obrazów (często znalezionych fragmentów gazet, zdjęć lub symboli), a następnie zestawił je w formie siatek lub kolaży. Jego słynne "Verifax works" (nazwane od modelu kopiarki Kodak Verifax) były wczesnymi przykładami seryjnego powielania i manipulacji obrazem, które później stały się charakterystyczne dla xerografii. Berman wykorzystywał kopiarkę do tworzenia wielowymiarowych narracji, łącząc ze sobą disparate obrazy w celu wywołania nowych znaczeń.

 

Barbara T. Smith, artystka performance i rzeźbiarka z Los Angeles, również była wczesną entuzjastką kserokopiarki. W latach 1967-1968 stworzyła projekt "The Xerox Book", który nie był książką w tradycyjnym sensie, ale raczej dokumentacją jej intensywnych eksperymentów z maszyną. Przez rok Smith spędziła niezliczone godziny w biurach Xerox, tworząc tysiące kopii, wykorzystując różne obiekty i techniki. Powstałe w ten sposób obrazy posłużyły jej do tworzenia rzeźb, efemerycznych instalacji, a także innych form artystycznych. Jej prace podkreślały proces tworzenia i efemeryczność medium.

 

Sonia Landy Sheridan odegrała kluczową rolę w akademickim uznaniu xerografii jako formy sztuki. W 1970 roku założyła i zaczęła nauczać kursu "Generative Systems" w Art Institute of Chicago. Program ten skupiał się na eksploracji nowych technologii reprodukcji obrazu, w tym kserokopiarek, faksów, a później technologii komputerowych. Sheridan postrzegała te maszyny nie tylko jako narzędzia, ale jako integralne elementy systemu artystycznego, które zmieniają sposób myślenia o obrazie, autorstwie i dystrybucji. Jej uczniowie stali się częścią kolejnego pokolenia artystów copy art.

 

Pati Hill, amerykańska pisarka i artystka, rozpoczęła swoje eksperymenty z kserokopiarką IBM w połowie lat 70. XX wieku. Jej prace charakteryzowały się subtelnym podejściem do medium, często skupiając się na teksturze i formie prostych obiektów codziennego użytku, takich jak liście, ubrania czy narzędzia. Hill traktowała kserokopiarkę jak rodzaj aparatu fotograficznego, dokumentującego świat w unikalny sposób. Jej prace były wystawiane w renomowanych galeriach i muzeach, co przyczyniło się do wzrostu akceptacji xerografii w świecie sztuki.

 

W latach 70. i 80. XX wieku sztuka kserograficzna zyskała międzynarodowe uznanie i popularność. Powstawały galerie i wystawy poświęcone wyłącznie temu medium, a artyści z różnych krajów dzielili się swoimi odkryciami i technikami. Kulminacją tego ruchu było założenie w 1981 roku Międzynarodowego Towarzystwa Artystów Kopiujących (International Society of Copier Artists - I.S.C.A.) przez Louise Odes Neaderland. Towarzystwo to wydawało biuletyny, organizowało wystawy i promowało xerografię jako legalną i wartościową formę sztuki.

 

Kserokopiarki, sztuka pocztowa i sztuka konceptualna

Kserokopiarka idealnie wpisała się w ideę dwóch ważnych ruchów artystycznych drugiej połowy XX wieku: sztuki pocztowej (Mail Art) i sztuki konceptualnej (Conceptual Art).

Sztuka Pocztowa rozkwitła w latach 60. i 70. jako globalna sieć artystów komunikujących się i wymieniających dzieła sztuki za pośrednictwem poczty. Był to ruch demokratyczny, antykomercyjny i często krytyczny wobec tradycyjnego systemu galerii. Kserokopiarki były dla artystów pocztowych narzędziem o nieocenionej wartości. Umożliwiały szybkie i tanie powielanie prac – kolaży, rysunków, tekstów – które następnie były wysyłane do innych uczestników sieci na całym świecie. Artyści mogli tworzyć setki kopii swoich prac i rozsyłać je, docierając do szerokiego grona odbiorców bez pośrednictwa galerii czy muzeów. Możliwość tworzenia unikalnych, ręcznie modyfikowanych kopii (np. poprzez dodawanie pieczątek, rysunków czy notatek do każdej kopii) łączyła powielanie z indywidualnym gestem artysty. Kserokopiarka stała się maszyną do produkcji masowej efemerycznych dzieł sztuki, które krążyły w obiegu pocztowym, tworząc swoistą globalną galerię.

 

Sztuka Konceptualna, która kładła nacisk na ideę stojącą za dziełem, a nie na jego fizyczną formę czy estetykę, również znalazła w kserokopiarce użyteczne narzędzie. Kopiowanie dokumentów, tekstów, map, planów czy schematów pasowało do konceptualnego zainteresowania informacją, systemami i biurokracją. Możliwość wielokrotnego powielania tych materiałów podkreślała ich "konceptualny" charakter – były to reprezentacje idei, które można było łatwo reprodukować i dystrybuować. Klasycznym przykładem jest "Xerox Book" (1968) zainicjowany przez Setha Siegelauba. Siedmiu artystów konceptualnych (Carl Andre, Robert Barry, Douglas Huebler, Joseph Kosuth, Sol LeWitt, Robert Morris i Lawrence Weiner) stworzyło prace, które były w całości skopiowane i wydane w formie książki. Każdy artysta otrzymał 25 stron do zagospodarowania, a ich prace były po prostu reprodukowane. Książka ta stanowiła ważny manifest sztuki konceptualnej i pokazała, jak kserokopiarka może służyć jako narzędzie do tworzenia i prezentowania dzieł, które istnieją przede wszystkim jako idee i informacje, a nie jako unikalne, materialne obiekty.

 

Kserokopiarka jako narzędzie demokracji w sztuce

Jednym z najbardziej rewolucyjnych aspektów wykorzystania kserokopiarki w sztuce była jej rola w "demokratyzacji" tworzenia i dystrybucji dzieł. Tradycyjny świat sztuki opierał się na koncepcji unikalnego, oryginalnego dzieła, którego wartość była często związana z jego rzadkością i trudnością w reprodukcji. Kserokopiarka podważyła ten model.

Jak celnie zauważyła Judith Hoffberg, artystka i krytyczka związana ze sztuką pocztową i xerografią, cytując słynne zdanie Marshalla McLuhana: "Caxton i Gutenberg umożliwili wszystkim ludziom zostać czytelnikami, Xerox umożliwił wszystkim ludziom zostać wydawcami". Hoffberg dodała, że "zastąpienie 'ludzi' na 'artystów' oznaczało początek rewolucji". Ta rewolucja polegała na umożliwieniu każdemu, kto miał dostęp do maszyny kopiującej, tworzenia i powielania własnych obrazów i tekstów.

 

Kserokopiarki były znacznie tańsze i łatwiej dostępne niż tradycyjny sprzęt drukarski czy fotograficzny. Można je było znaleźć w biurach, bibliotekach, a później w punktach usługowych. Ten łatwy dostęp pozwolił artystom na ominięcie kosztownych i często elitarnych procesów drukarskich. Mogli tworzyć prace samodzielnie, eksperymentować bez ograniczeń związanych z kosztami materiałów i usług, a następnie produkować wiele kopii swoich dzieł po niskiej cenie.

Możliwość masowej reprodukcji dzieł kserograficznych miała głębokie implikacje dla rynku sztuki. Artyści mogli oferować swoje prace po znacznie niższych cenach niż tradycyjne obrazy czy rzeźby, co czyniło sztukę bardziej dostępną dla szerszego grona odbiorców. Podważało to tradycyjną hierarchię wartości w świecie sztuki, w której unikalność była często głównym determinantem ceny. Sztuka kserograficzna wpisywała się w etos DIY (Do It Yourself – Zrób To Sam), który był popularny w ruchach kontrkulturowych i punkowych lat 70. i 80. Kserokopiarka stała się narzędziem niezależnej produkcji, pozwalającym artystom na tworzenie własnych publikacji, zinów i ulotek poza głównym nurtem komercyjnym.

W ten sposób kserokopiarka stała się nie tylko narzędziem do tworzenia obrazów, ale także narzędziem o wymiarze społecznym i politycznym. Umożliwiała artystom tworzenie i rozpowszechnianie ich wizji niezależnie od komercyjnego systemu galerii, sprzyjała wymianie idei w ramach sieci artystycznych (jak sztuka pocztowa) i demokratyzowała dostęp do twórczości wizualnej.

 

Wpływ na ziny i kulturę punk

Szczególnie widoczny wpływ kserokopiarek na kulturę masową i sztukę niezależną można zaobserwować w rozwoju zinów (z ang. zine, skrót od magazine – magazyn) i kultury punkowej w latach 70. i 80. Ziny były (i nadal są) niskonakładowymi, samodzielnie publikowanymi magazynami, tworzonymi z pasji, a nie dla zysku. Stanowiły platformę dla subkultur, grup marginalizowanych i wszystkich tych, którzy nie mieli dostępu do tradycyjnych kanałów wydawniczych.

Kserokopiarka była idealnym narzędziem do tworzenia zinów. Pozwalała na szybkie i tanie kopiowanie tekstu, rysunków, kolaży i wycinków z gazet. Estetyka zinów, często surowa, spontaniczna i niedoskonała, z zaszumionymi obrazami i nierównym tekstem, była bezpośrednim wynikiem możliwości i ograniczeń kserokopiarki. Artyści i entuzjaści kultury DIY mogli tworzyć skomplikowane layouty, łączyć różne elementy wizualne i tekstowe, a następnie powielać swoje dzieła w małych nakładach, dystrybuując je na koncertach, w sklepach muzycznych czy przez pocztę.

Kultura punk, ze swoim naciskiem na niezależność, antyestablishmentowe postawy i estetykę "zrób to sam", w pełni objęła kserokopiarkę. Kopiowane ulotki koncertowe, okładki płyt, fanziny i plakaty stały się wizytówką ruchu. Charakterystyczne, często agresywne kolaże z wyciętych liter i obrazów, kopiowane wielokrotnie, zyskujące na zniekształceniu i kontraście, idealnie odzwierciedlały energię i chaotyczność muzyki i ideologii punkowej. Kserokopiarka stała się narzędziem buntu wizualnego, pozwalając na szybkie tworzenie i rozpowszechnianie treści, które nie znalazłyby miejsca w mainstreamowych mediach.

W tym kontekście kserokopiarka była czymś więcej niż tylko maszyną do kopiowania – była narzędziem komunikacji, platformą dla niezależnych głosów i symbolem kreatywnej wolności poza kontrolą komercyjnych wydawców.

 

Kserokopiarki we współczesnej sztuce i ich dziedzictwo

Chociaż w dobie cyfrowej dominacji kserokopiarki w ich tradycyjnej formie straciły na centralnej pozycji jako narzędzie artystyczne, ich dziedzictwo jest nadal żywe. Współczesne drukarki cyfrowe i skanery oferują znacznie większą precyzję i możliwości manipulacji obrazem, ale wiele technik i estetyk wypracowanych w erze xerografii zostało przeniesionych do świata cyfrowego.

Elementy takie jak powielanie, nakładanie warstw, zniekształcenia, szumy i dekompozycja obrazu, które były odkrywane i eksplorowane przy użyciu kserokopiarek, są obecne w cyfrowej sztuce, grafice komputerowej, obróbce zdjęć i wideo. Efekty przypominające "degenerację" kopii są łatwo osiągalne za pomocą filtrów cyfrowych. Estetyka kolażu, tak popularna w zinach, jest wszechobecna w grafice cyfrowej i designie internetowym.

Nawet jeśli współcześni artyści rzadziej używają fizycznej kserokopiarki jako głównego medium, niektórzy nadal świadomie sięgają po tę technologię ze względu na jej unikalne właściwości i estetykę, której nie można idealnie odtworzyć cyfrowo. Analogowy szum, nieregularności tonów, fizyczne zniekształcenia – to cechy, które wciąż przyciągają artystów poszukujących specyficznych efektów wizualnych.

Warto również wspomnieć o artystach, którzy pod koniec lat 80. wciąż eksperymentowali z maszynami Xerox, nawet gdy nowsze technologie stawały się dostępne. David Hockney, znany ze swoich fotokolaży, tworzył prace przy użyciu kolorowych kopiarek, budując obrazy z serii nakładających się skanów, manipulując kolorami i kompozycją na każdym etapie. Podobnie artyści tacy jak Keith Haring i Jean-Michel Basquiat wykorzystywali kserokopiarki do szybkiego powielania swoich ikonograficznych rysunków i symboli, często w celu tworzenia materiałów promocyjnych lub elementów większych prac, zacierając granice między sztuką wysoką a kulturą komercyjną i uliczną.

 

Kserokopiarki wniosły również ważny wkład w dyskusję na temat oryginalności, autorstwa i roli technologii w procesie twórczym. Zmusiły artystów i krytyków do przemyślenia, czym jest dzieło sztuki w erze masowej reprodukcji. Czy każda kopia jest unikalnym dziełem? Czy autorstwo leży w koncepcji, czy w fizycznym wykonaniu? Te pytania, podniesione przez sztukę kserograficzną, są nadal aktualne w świecie zdominowanym przez media cyfrowe i łatwość powielania.

Wyzwania związane z konserwacją sztuki kserograficznej (toner może blaknąć, papier żółknąć i kruszyć się) również wpłynęły na sposób, w jaki myślimy o trwałości dzieł sztuki i archiwizacji efemerycznych form.

Podsumowując, kserokopiarki, choć stworzone do celów użytkowych, odegrały znaczącą i często niedocenianą rolę w historii sztuki współczesnej. Dostarczyły artystom nowe narzędzie do eksperymentowania z obrazem, umożliwiły tworzenie unikalnych estetyk opartych na właściwościach procesu kopiowania, a co najważniejsze, przyczyniły się do demokratyzacji sztuki, umożliwiając niezależną produkcję i dystrybucję dzieł. Od wczesnych eksperymentów z czarno-białymi maszynami, przez rozkwit copy art i jej rolę w sztuce pocztowej i konceptualnej, po wpływ na kulturę zinów i dziedzictwo widoczne w sztuce cyfrowej – kserokopiarka pozostaje fascynującym przykładem tego, jak technologia użytkowa może zostać przekształcona w potężne medium artystyczne, zmieniając oblicze twórczości wizualnej.